Oblicza Italii
Kino i literatura: inspiracje antyczne w twórczości Federico Felliniego
Marcin Wojak
Twórczość Federico Felliniego stanowi niezwykle oryginalną i głęboko osobistą interpretację dziedzictwa kultury antycznej. W odróżnieniu od tradycyjnych rekonstrukcji historycznych, włoski reżyser odczytuje starożytność przez pryzmat symboli, mitów i podświadomości, czyniąc z niej uniwersalny język marzeń i archetypów. W referacie ukazana zostaje wielowarstwowa recepcja antyku w filmach „Satyricon”, „Roma” i „Osiem i pół” – od dosłownej inspiracji literaturą starożytną, przez groteskowe przerysowanie dekadenckiego ciała i rytuałów, po psychologiczną podróż bohatera jako współczesną wersję mitu Odyseusza czy Orfeusza. Analiza estetyki przesytu, fragmentarycznej narracji i symbolicznego obrazowania pokazuje, że dla Felliniego antyk nie jest przeszłością do odtworzenia, lecz sferą duchowej obecności, nierozerwalnie związaną z tożsamością jednostki i zbiorowości. Tym samym Fellini podejmuje dialog z antykiem jako z nieprzemijającym źródłem pytań o sens, pamięć i kondycję ludzką.
Bibliografia (wybór):
- Bondanella, The films of Federico Fellini, Cambridge 2002.
- Bondanella, The Cinema of Federico Fellini, Princeton 1992.
- Carrera, Fellini’s Eternal Rome: Paganism and Christianity in the Films of Federico Fellini (Classical Receptions in Twentieth-Century Writing), Londyn 2019.
- Liehm, Passion and Defiance: Film in Italy from 1942 to the Present, Berkeley 1986.
- Marcus, Italian film in the light of neorealism, Princeton 1987.
Izyda rzymska – kult egipskiej bogini w Imperium Romanum
Aleksandra Czajkowska
Istotną kwestią, jaką charakteryzuje się religia rzymska jest jej synkretyzm, czyli umiejętność łączenia wierzeń i przejmowania bóstw wraz z ich rytuałami w miarę jak rozrasta się imperium. Do bogów i bóstw rodzimych z czasem dołącza frygijska Kybele, celtycka Epona, jak również egipska Izyda. Charakterystyka tych bóstw, jak i ich kulty, mieszają się z tym, co znane jest jako trzon religii rzymskiej, przenikają się z nim i uzupełniają, jednocześnie zachowując do pewnego stopnia swój egzotyzm. W ten sposób właśnie w mieszaninie kultów i wierzeń wielokulturowego imperium odnajduje się Izyda, jako przejęta z Egiptu bogini związana ze śmiercią i życiem pozagrobowym.
Najobszerniejszy i przez to najbardziej znany opis kultu Izydy w Rzymie znaleźć można u Apulejusza w jego Metamorfozach. Jego godna pochwały szczegółowość poświadcza rytuały i misteria odpowiednie wschodnim wierzeniom. Ślady wskazujące na obecność tej bogini w świadomości Rzymian znajdują się jednak również we wcześniejszych dziełach literackich, między innymi u rzymskich elegików. Dedykacje wyryte w kamieniu dla tej bogini, często w towarzystwie Kybele, nie wyróżniają się ilościowo na tle innych, ale stanowią dodatkowy dowód na żywość egipskiego kultu poza granicami samego Egiptu, podobnie jak zabytki architektoniczne, te nadal widoczne (świątynia Izydy w Pompejach, ślady świątyni Izydy w fasadzie kościoła pw. Grzegorza Wielkiego w Ascoli Piceno), jak i te, o których wiadomo już tylko z historycznych doniesień (jak świątynia ku czci Izydy i Serapisa postawiona przez Kaligulę i odbudowana przez Karakallę na Polu Marsowym).
Na postawione w referacie pytanie, czy kult Izydy wyniósł się w Rzymie na jakiekolwiek wyżyny, odpowiedź jest jednoznacznie negatywna, zważywszy na ilość wspominających o niej źródeł literackich i archeologicznych. Wydaje się jednak ciekawa ciągłość jego istnienia w rzeczywistości rzymskiej od II w. p.n.e. do przynajmniej III w. n.e., tak na prowincji, zwłaszcza wschodniej, jak i w samym Mieście, gdzie doczekał się nawet żywego zainteresowania ze strony cesarzy.
Wybór bibliografii
JACZYNOWSKA, M. (1987). Religie świata rzymskiego. Warszawa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
LIBBY, B. B. (2011). Moons, Smoke, and Mirrors in Apuleius’ Portrayal of Isis. The American Journal of Philology, 132(2), 301–322.
WORTHAM, R. A. (2006). Urban Networks, Deregulated Religious Markets, Cultural Continuity and the Diffusion of the Isis Cult. Method & Theory in the Study of Religion, 18(2), 103–123.
Literackie listy Franciszka Petrarki skierowane do postaci świata antycznego.
Tomasz Matyszczyk
Franciszek Petrarka pozostaje przez wieku wzorem i przykładem humanisty. Znane są jego poszukiwania i odkrycia różnych dzieł starożytnych, którcyh przetrwanie do naszych czasów zawdzięczamy właśnie jemu. Najsłynniejsze z tych odkryć dotyczą dzieł Cycerona, który przez wiele lat stanowił dla Humanisty wzór niedościgniony. Wzór ten zachwiał się, a nawet, jak zdawało się samemu Petrarce, runął wraz z odkryciem i odczytaniem pokaźnej części listów Arpinaty. W nich spotkał nie pomnikowego autora sprzed z górą tysiąca lat, lecz człowieka wraz z jego wadami, ale i przymiotami. Lektura tej korespondencji stanowiła dla twórczości Toskańczyka inspirację. Oczywiście nie była to jedyna klasyczna inspiracja, a dzieła Petrarki obfitują w echa wielu spotkan z autorami starożytnymi.
Odczyt ma na celu zaznajomienie słuchaczy z mniej znaną częścią twórczości Petrarki, a jaką są jego listy – w szczególności te fikcyjne, skierowane do znanych przedstawicieli cywilizacji klasycznej. Ważnym zagadnieniem będzie przedstawienie tych lisów na tle całości twórczości epistolarnej Humanisty oraz wskazanie ich związku z prawdziwymi wydarzeniami wydarzeniami z jego życia. Co stanowiło dla nich inspirację? Jakich fikcyjnych adresatów obierał? Szczególnie przeanalizowana zostanie najbardziej znana para listów do Cycerona. Na ich podstawie podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytania: jakie teksty inspirowały Petrarkę? W jaki sposób podchodził on do lektury tekstów antycznych? Na ile jego osądy historyczne są ponadczasowe i obiektywne? Dzięki odczytowi słuchacze będą mieli szansę poznać mniej znaną część spuścizny literackiej włoskiego humanisty, oraz zapoznać się szerzej z dwoma konkretnymi przykładami (listy do Cycerona) i ich interpretacjami wybranymi z tej twórczości.
Bibliografia:
– F. Petrarca, Epistole, a cura di Ugo Dotti, Torino 1978
– F. Petrarca, Perrarch’s Letters to the Classical Authors, translated from the Latin with a commentary by Mario Emilio Cosenza, Chicago 1910
– Anna Maria Wasyl, Un viaggio letterario nel mondo oraziano, Classica Cracoviensia, Kraków 2011
– Francesca Boldrer, Ritratti moderni di Cicerone nelle Epistole agli Antichi di Petrarca (FAM. 24, 3 E 4), <<Ciceroniana Online>> III, 1 2019
– Giovanni Battista Carlo Giuliari, Francesco Petrarca e la sua scoperta delle Epistole di M. Cicerone in, Archivio Storico Italiano, SERIE TERZA, Vol. 23, No. 92 (1876), ss. 348-363
Rola prerenesansowej Padwy w odrodzeniu zainteresowania literaturą antyczną
Emilia Herok
Celem odczytu było przybliżenie słuchaczom fenomenu tzw. prehumanizmu padewskiego – wspólnoty intelektualistów i działaczy społecznych żyjących w XIII-wiecznej Padwie, którzy podjęli się naśladowania literackich wzorców antycznych. Najważniejsze pytanie badawcze dotyczyło kontekstu, w jakim narodził się ten intrygujący nurt. Jakie warunkowały go zmiany społeczne, zachodzące w północnej Italii w przededniu renesansu? Jak, dzięki zmianom w sposobie lektury tekstów starożytnych i zwróceniu się ku zapomnianym wcześniej autorom, zmieniło się postrzeganie literatury w stosunku do dominującej w średniowieczu narracji? W celu zilustrowania nowatorskiego charakteru nurtu syntetycznie omówiono twórczość dwóch najważniejszych przedstawicieli kręgu – Albertino Mussatiego i Lovato Lovatiego. Z drugim z tych twórców związane będzie miejsce wygłoszenia odczytu, Grób Antenora w Padwie, którego stworzenie było zainicjowane przez Lovatiego.
Bibliografia:
Black. R. 2006. The origins of humanism. W: Interpretations of renaissance humanism, A. Mazocco (ed.). Brill: Leiden-Boston.
Witt. R. 2001. In the Footsteps of the Ancients: the Origins of Humanism from Lovato to Bruni. Brill: Leiden-Boston.
Witt. R. 1994. Latini, Lovato and the Revival of Antiquity. Dante Studies, with the annual report of the Dante Society, no. 112, s. 53-61.
Witt. R. 1990. The Origins of Italian Humanism: Padua and Florence. The Centennial Review, vol. 34, no. 1, s. 92-108.
Zabbia. M. 2018. Albertino Mussato da filologo a storico. Reti Medievali Rivista, vol. 19, no. 1, s. 571-598.
Nieopowiedziane historie: Inskrypcje nagrobne niewolników w Imperium Romanum
Emilia Mowczan
Rzymski obrządek pogrzebowy był głęboko zakorzeniony w mos maiorum i pełnił funkcje zarówno religijne, jak i społeczne. Pochówek nie tylko gwarantował spokój duszy zmarłego, lecz także służył rodzinie jako wyraz żałoby i demonstracji statusu. Jednak wśród niewolników, pozbawionych osobowości prawnej, godny pogrzeb był wyjątkiem, nie regułą. Choć w szczytowym okresie niewolnicy stanowili nawet jedną trzecią mieszkańców Rzymu, to ich obecność w materiale epigraficznym jest nieproporcjonalnie mała. Wysoka śmiertelność (średnia długość życia wynosiła ok. 20 lat) i olbrzymie zapotrzebowanie na nową siłę roboczą nie znalazły odzwierciedlenia w liczbie zachowanych mogił. Niewielka grupa inskrypcji nagrobnych poświęconych niewolnikom, choć skąpa, stanowi unikalne źródło wiedzy o ludziach, którzy przez swoją niewidzialną pracę podtrzymywali imperium. Inskrypcje te są stosunkowo jednorodne: dominują formuły poświęcone Diis Manibus, imię zmarłego oraz — w ok. 80% przypadków — imię fundatora, często właściciela. W świetle prawa rzymskiego to spadkobierca lub dłużnik zmarłego odpowiadał za organizację pochówku, co świadczy o transakcyjnym charakterze pogrzebu — był on często warunkiem otrzymania majątku. Niektórzy niewolnicy, za zgodą właścicieli, gromadzili środki na własny pochówek, a nieliczni sporządzali „quasi-testamenty”, o których wspomina Pliniusz. Epitafia często zawierają informacje o wieku zmarłych, choć wykazują tendencję do jego zaniżania lub zawyżania, co ogranicza ich wiarygodność jako źródeł statystycznych. Pojawiają się też formuły pochwalne i życzenia, lecz informacje o tribus z którego pochodził zmarły występują na nagrobkach wolnych obywateli. Nagrobek, jak pisał Ulpian, zapewniał zmarłemu pamięć. W przypadku niewolników pamięć ta była jednak rzadka, fragmentaryczna i zależna od dobrej woli właściciela. Mimo że niewolnicy karmili, ubierali i wychowywali obywateli Rzymu, ich własna historia w dużej mierze pozostała niema. To właśnie epitafia — kruche ślady ich obecności — są dziś głosem tych, którym odebrano prawo do bycia zapamiętanym. Badania nad ich treścią i formą są kluczowym źródłem wiedzy o rzymskim społeczeństwie. Rzymski obrządek pogrzebowy był głęboko zakorzeniony w mos maiorum i pełnił funkcje zarówno religijne, jak i społeczne. Pochówek nie tylko gwarantował spokój duszy zmarłego, lecz także służył rodzinie jako wyraz żałoby i demonstracji statusu. Jednak wśród niewolników, pozbawionych osobowości prawnej, godny pogrzeb był wyjątkiem, nie regułą. Choć w szczytowym okresie niewolnicy stanowili nawet jedną trzecią mieszkańców Rzymu, to ich obecność w materiale epigraficznym jest zapotrzebowanie na nową siłę roboczą nie znalazły odzwierciedlenia w liczbie zachowanych mogił. Niewielka grupa inskrypcji nagrobnych poświęconych niewolnikom, choć skąpa, stanowi unikalne źródło wiedzy o ludziach, którzy przez swoją niewidzialną pracę podtrzymywali imperium.
Wybrana literatura:
Bodel, John. „Dealing with the Dead: Undertakers, Executions and Potters’ Fields.” In Death and Disease in the Ancient City, edited by Valerie M. Hope and Eirean Marshall, 135–160. London: Routledge, 2000.
Hopkins, Keith. Conquerors and Slaves. Cambridge: Cambridge University Press, 1978.
MacMullen, Ramsay. „The Epigraphic Habit in the Roman Empire.” The American Journal of Philology 103, no. 3 (1982): 233–246.
Madden, John. „Slavery in the Roman Empire: Numbers and Origins.” Classical Quarterly 35 (1985): 115–120.
Toynbee, Jocelyn M. C. Death and Burial in the Roman World. London: Thames and Hudson, 1971.
Warron z Reate jako autor dzieła „De re rustica”
Julia Mamroł
Marek Terencjusz Warron, znany także pod przydomkiem „Reatinus”, a więc z Reate, powszechnie uważany jest za największego rzymskiego uczonego. Jego spuścizna liczy kilkaset dzieł obejmujących swą tematyką język łaciński i szeroko pojętą kulturę rzymską. Poruszał tematy związane z gramatyką, historią, filozofią czy rolnictwem, a jego dorobek odegrał znaczącą rolę w rozwoju i utrwalaniu się rzymskiej tożsamości kulturowej. Spośród jego pism do naszych czasów w całości zachowała się jedynie praca „Rerum rusticarum libri tres”, a także sześć z dwudziestu pięciu ksiąg dzieła poświęconemu językowi łacińskiemu „De lingua latina”, a więc jedna z najważniejszych i najbardziej wpływowych rzymskich rozpraw lingwistycznych. Traktat o sprawach wiejskich, będący nie tylko praktycznym przewodnikiem dla właścicieli ziemskich, ale także źródłem wiedzy o gospodarce, obyczajach i sposobie życia rzymskich obywateli tamtych czasów, zajmuje szczególne miejsce w jego niezwykle bogatej twórczości. Warron ujął temat rolnictwa w sposób systematyczny i przystępny, łącząc własne doświadczenie z erudycją, co uczyniło jego dzieło wzorem dla późniejszych autorów.
Celem referatu jest analiza roli Marka Terencjusza Warrona jako autora dzieła „Rerum rusticarum libri III”, stanowiącego jeden z najważniejszych traktatów rolniczych starożytnego Rzymu. Przedstawiona zostanie zarówno biografia Warrona, kontekst historyczno-kulturowy a także znaczenie jego dzieła dla tradycji agrarnej. Nie zostaną pominięte niezwykle różnorodne zainteresowania uczonego oraz ogrom jego wiedzy. Omówiona zostanie każda z trzech ksiąg traktatu, w których autor porusza szereg zagadnień związanych z rolnictwem i zarządzaniem gospodarstwem wiejskim. Zostanie także poddany analizie styl pisarski Warrona oraz jego umiejętność łączenia teorii z praktyką. Analiza tego dzieła pozwala na lepsze zrozumienie rzymskiej wizji rolnictwa, które stanowiło fundament stabilności społecznej i gospodarczej.
Bibliografia:
Marcus Porcious Cato on Agriculture; Marcus Terentius Varro on Agriculture, W.D. Hooper, H.B. Ash, Cambridge: Harvard University Press, 1960
Literatura rzymska: okres cyceroński, Kazimierz Kumaniecki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1977
Werony wątki miłosne – co zaczął Katullus, co ujrzał Norwid
Kornelia Wilk
Klucze komparatystyczne
- geopoetyka – miejsce pamięci – dom vs wygnanie,
- romantyzm vs (post)modernizm / nowoczesność,
- postać ukochanej – domina vs donna angelicata?,
- legenda poetycka – wyjątkowość poety i jego rola w społeczeństwie,
- Werona jako kulminacja poetyckiej narracji miejsca, kształtowanej przez pokolenia.
W referacie podjęta została próba porównania sposobów, w jakie Katullus (w utworze 68) oraz Cyprian Kamil Norwid (w wierszu „W Weronie”) wpisują miasto Weronę w swoją refleksję poetycką, zastanawiając się jednocześnie nad możliwością pewnej paraleli biograficznej autorów. Analiza ukazuje, jak u obu twórców przestrzeń ta staje się miejscem pamięci – przede wszystkim osobistej, ale też kulturowej – oraz służy rozważaniom nad miłością, przemijaniem i losem jednostki wobec historii. Zwrócono uwagę na rolę topografii i symboliki Werony, a także na możliwe ślady wpływu poetyki neoteryckiej (katullusowej) – zwłaszcza w zakresie kondensacji sensów, aluzyjności i eliptyczności obrazowania – na twórczość ostatniego poety polskiego romantyzmu.
Bibliografia
Katullus, Poezje wszystkie, przeł. Franczak G., Klęczar A., Homini, Kraków 2013,
Norwid Cyprian K., Pisma wszystkie, tom. I, opr. Gomulicki J., Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971,
Brajerska-Mazur Agata, Norwid w tłumaczeniu Teresy Bałuk, Przekładaniec, nr 6/1990-2000, [w:]
Przegląd Humanistyczny, Warszawa 2000, s.10-31,
Kuczera-Chachulska Bernadetta, Italia Norwida jako całość (z problemów estetyki teologicznej), Colloquia Litteraria, nr 1/2017, Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
Płaszczewska Olga, Włoskie serie translacyjne poezji Norwida – uwagi rozproszone, Ruch Literacki, nr 58, Kraków 2017,
Skinner Marylin B., Catullus in Verona. A Reading of Elegiac „Libellus”. Poems 65-116, The Ohio State University Press, Colombus 2003,
Walkiewicz-Sojak Grażyna, Werona i Rzym jako „miejsca pamięci” w utworach Norwida, Litteraria Copernicana, nr 4 (28), Toruń 2018,
Wiseman T. P., Sirmio, Sir Ronald and The Gens Valeria, The Classical Journal, nr 3 (86), The Classical Association of the Middle West and South, 1993, s. 223-229.
Mantua me genuit… Poezja Wergiliusza i jej społeczno-geograficzne konteksty w wybranych „Vitae Vergilianae”
Katarzyna Kiebała
Podstawowym źródłem do rekonstrukcji przebiegu życia antycznych poetów są powstające od czasów antycznych vitae, które, bazując przede wszystkim na wiadomościach zaczerpniętych z poezji, wypowiedziach innych autorów antycznych, zachowanych epigramach oraz plotkach i pogłoskach, próbowały ukazać pełen obraz życia twórcy w kontekście jego dzieł i znaczenia dla kultury rzymskiej. W przypadku Wergiliusza, który bardzo szybko wszedł do kanonu szkolnego, poszczególne biografie różnią się między sobą w dość znacznym stopniu, mimo że materiał wyjściowy jest identyczny a podstawę późniejszych żywotów stanowi zaginiona biografia Swetoniusza. Jest to wynik płynności gatunkowej tej formy pisarstwa częściowo użytkowego, częściowo artystycznego. Biografowie Wergiliusza obierali sobie różne cele: edukacyjne, kronikarskie, ideologiczne, poetyckie i przez ich pryzmat przede wszystkim opracowywali żywot największego rzymskiego poety, czasem ubarwiając go, przydając emocjonalnego wydźwięku, a czasem referując wyłącznie poszczególne wydarzenia z jego życia.
Wybrana bibliografia:
Diehl, E. (1911). Die Vitae Vergilianae und ihre antiken Quellen. Berlin, Boston: De Gruyter.
Garrison, I. P. (2017). Between Biography and Commentary: the Ancient Horizon of Expectation of VSD.
In A. Powell & P. Hardie (Eds.), The Ancient Lives of Virgil: Literary and Historical Studies (pp. 1–28). Classical Press of Wales.
Hurka, F. (2004). Überlegungen zur „Vita Vergiliana Probiana” Museum Für Philologie, 147(2), 172–189.
Kahane, A. (2017). Biography and Virgil’s Epitaph. In A. Powell & P. Hardie (Eds.), The Ancient Lives of Virgil: Literary and Historical Studies (pp. 51–72). Classical Press of Wales.
Laird, A. (2017). Fashioning the Poet: Biography, Pseudepigraphy and Textual Criticism. In A. Powell & P. Hardie (Eds.), The Ancient Lives of Virgil: Literary and Historical Studies (pp. 29–50). Classical Press of Wales.
Stok, F. (2024). Constructing Virgil and His Biography. In G. Fedeli & H. Spelman (Eds.), Writing Literary History in the Greek and Roman World (pp. 144–166), Cambridge: Cambridge University Press.
Ziolkowski, J. M., Putnam, M. C. J. (Eds.). (2008). The Virgilian Tradition: The First Fifteen Hundred Years. Yale University Press.
Czarna skrzynka Poncjusza Piłata – kto i dlaczego tak bardzo jej potrzebował?
Maria Michalik
Poncjusz Piłat jest jedną z najbardziej zagadkowych osób uwiecznionych na kartach Nowego Testamentu. Postać, której historyczność potwierdza raptem pojedyncza inskrypcja i kilka wzmianek ówczesnych dziejopisarzy, obarczona została jedną z najważniejszych ról w dziejach świata. Jako figura niewyrazista i niejednoznaczna, prefekt Judei przez wieki był obiektem domysłów i spekulacji, a kontury jego sylwetki wypełniano niemal dowolnie, w zależności od tego, co interpretator chciał w namiestniku w danym momencie historii zobaczyć. Długa i różnorodna jest tradycja apokryfów poświęcających uwagę postaci Piłata – myśl kościołów wschodnich dostrzega w nim wielkiego nawróconego, potencjał na męczennika, a nawet – na świętego. Większą ortodoksję wykazuje w tej kwestii kościół zachodni, podkreślający aspekt winy i kary, którą prefekt Judei sprawiedliwie musiał ponieść za bierność i nieroztropność. Swoje miejsce w tej bogatej tradycji znajduje również legenda, która pod koniec XVI w. pozwoliła zaistnieć Amiternum jako ośrodkowi, w którym namiestnik złożył przed śmiercią swoje archiwum. Wyrok Piłata, apokryf, który mimo racjonalnej krytyki, rozpowszechnił się w niesamowitym tempie po całej Europie, rozsławił Abruzję wśród chrześcijan. Wyrok na Jezusa, który wydał Poncjusz Piłat przeciw Panu naszemu, Chrystusowi to falsyfikat wyraźnie wpisujący się w zachodni nurt pism, kładących akcent na winę prefekta Judei. Rzekomy wystawca rzekomego dokumentu przyznaje wprost, że Jezusa skazał na śmierć z pełną świadomością. Jakkolwiek tekst ten samą tonacją pozbawioną wahania, refleksji czy poczucia winy, a także w wielu innych aspektach, staje w sprzeczności z Ewangelią, okazał się on towarem na rynku dewocjonaliów bardzo pożądanym. Rok po odnalezieniu dokumentu, jego autentyczność z rozkosznym bezkrytycyzmem potwierdził francuski tłumacz – Guillaumo Iulien, jednak nawet i bez tej pozytywnej certyfikacji jakości znalezisko rozchodziło się po Europie jak ciepłe bułeczki. Hit sezonu. Albo nawet kilku. W swoich bibliotekach miały je już takie znakomitości jak Filip II Hiszpański, czy jego siostra – Katarzyna Austriaczka. Rozpowszechniania się odpisów nie powstrzymała nawet obszerna i zdecydowana krytyka Camillo Borello, który w 1588 r. opublikował uczony komentarz krytyczny. Autor mistyfikacji osiągnął więc swój pierwszy cel – uczynił L’Aquilę regionem sławnym. W końcu nie istnieje w chrześcijańskim świecie reklama skuteczniejsza niż jakiekolwiek powiązanie miejscowości z życiem Chrystusa. Rozwój infrastruktury i zyski z ruchu pielgrzymkowego gwarantowane! Znacznie poważniejsza intencja spreparowania tego wyroku ukryta jest warstwie niższej, chociaż absolutnie nie podprogowej. Wizerunek Piłata, wyłaniający się z amiternańskiego wyroku jest zaskakująco jednoznacznie negatywny. Z treści wynika niezbicie, że prefekt Judei był osobiście nieżyczliwy Chrystusowi, a wydany wyrok śmierci – w pełni zgodny z jego wewnętrznymi przekonaniami. W niniejszym dokumencie występuje on jako zuchwały obrońca prawa żydowskiego (ciekawy co by na to powiedział Józef Flawiusz). Prefekt, stosując akcentowaną formę pierwszoosobową, a także używając słów wyrażających wolę i osobiste życzenia bierze na siebie całą odpowiedzialność za kaźnie Chrystusa. Robi to z pełnym przekonaniem, zdecydowaniem, wręcz z nietajoną pogardą i nienawiścią. Prowokacyjny charakter ma również uporczywe i nachalne podkreślanie zrównania Jezusa ze złoczyńcami (słowo to pada w tym krótkim apokryfie aż pięciokrotnie!). Ten poniżający zabieg ma charakter szczególnie bluźnierczy, ponieważ desakralizuje Mękę Zbawiciela. Tak jednoznacznie skonstruowany monolog Piłata koncentruje uwagę na jego winie, zupełnie odwracając ją od winy Żydów. W osobie autora apokryfu badacze dopatrują się więc kogoś wyraźnie z Żydami sympatyzującego, jeśli nie wprost Żyda konwertyty. Wiek XVI to wiek wzmożonej nienawiści przeciwko narodowi żydowskiemu, dlatego jako nadrzędny cel sporządzenia tekstu identyfikuję chęć ocieplenia wizerunku prześladowanych. Prożydowski przekaz apokryfu przerósł jednak wyraźnie możliwości i horyzonty niektórych narodów. Niemcy, nie mogąc pogodzić się z tak niekorzystnym dla ideologii Cesarstwa przedstawieniem namiestnika, natychmiast spreparowali kolejny hit wydawniczy: Protokół Sanhedrynu (Norymberga, 1580), ukazujący przewrotność Żydów, niemniej wskazujący winnych w sposób znacznie subtelniejszy niż apokryf włoski. Wydawnictwa niemieckie uzupełniają tekst z L’Aquili o dopisek rodzimy, zdejmując z Piłata ciężar winy i czyniąc go tylko marionetką, zmanipulowanym pionkiem w grze uczonych w Piśmie.
Tablice iguwińskie
Szymon Konieczny
Tablice iguwińskie to 7 tablic z brązu znalezionych w XV wieku okolicach Gubbio (łac. Iguvium) i wystawionych w tamtejszym muzeum archeologicznym. Pochodzą one ze starożytności (ok. III-I w.p.n.e.) i są pokryte inskrypcjami w języku umbryjskim.
Uczeni przez stulecia próbowali różnymi metodami odczytać tablice, a kiedy się to udało, okazało się, że zawierają one instrukcje mówiące jak prawidłowo odprawiać ceremonie religijne prowadzone przez stowarzyszenie znane jako „Bracia Atiediańscy”. Jest to największy korpus tekstów liturgicznych przedchrześcijańskiej Europy.
Umożliwiło nam to poznanie religii starożytnego Iguvium w dużo lepszym stopniu niż jakiegokolwiek innego starożytnego italskiego miasta (z wyjątkiem Rzymu) oraz porównanie jej właśnie z archaiczną religią rzymską. Do podobieństw należą np. duże znaczenie auspicjów, czy istnienie archaicznej trójcy najważniejszych bogów.
Tablice iguwińskie są bezsprzecznie najważniejszym i najobszerniejszym zabytkiem języka umbryjskiego, spokrewnionego z łaciną w ramach podrodziny języków italskich. Dostarczają na jego temat wielu informacji, których w przeciwnym razie byśmy nie posiadali.
Zapisywany był on rodzimym alfabetem umbryjskim, wywodzącym się z alfabetu etruskiego, a w późniejszym okresie dostosowaną wersją pisma łacińskiego.
Pod względem zarówno fonologii jak i morfologii posiadał on z łaciną sporo cech wspólnych, ale także pewne różnice (całkowity brak dyftongów, zachowanie lokatywu, zachowanie genetywu fem. na „-as”). Dzięki badaniom jesteśmy w stanie stwierdzić jak przebiegała jego historia (prawa głosowe itp.).
Bibliografia:
- Pio Paolucci, Scheggia. Note Critico-Storiche, Toscografica, Empoli 1966
Irene Rosenzweig, Ritual and cults in pre-Roman Iguvium: with an appendix giving the text of the Iguvine Tablets, The Christopher Publishing House, Londyn 1937
James W. Poultney, The Bronze Tablets of Iguvium, American Philological Association, Baltimore 1959
Rex E. Wallace, The Sabellic Languages of Ancient Italy, LINCOM, Munich 2007
James Clackson, „Subgrouping in the Sabellian Branch of Indo‐European.”, Transactions of the Philological Society 113 (1): 4-37, 2013
Carl Darling Buck, A Grammar Of Oscan And Umbrian: With A Collection Of Inscriptions And A Glossary, Ginn & Company, Boston 1904
Orszak cesarzowej Teodory – mozaika z San Vitale w świetle sztuki, filologii i archeologii
Natalia Łukasiewicz
Mozaiki z raweńskiego kościoła San Vitale stanowią jedno z najważniejszych źródeł do badań nad sztuką bizantyjską, a ich analiza wymaga podejścia wykraczającego poza ramy jednej dyscypliny. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie znaczenia interdyscyplinarności – zwłaszcza współpracy między historią sztuki, archeologią, badaniami nad biżuterią oraz filologią klasyczną – w interpretacji tego typu zabytków. W badaniu wykorzystano analizę materiału archeologicznego oraz tekstów źródłowych z okresu antycznego i bizantyjskiego. Wnioski wskazują, że zintegrowane podejście pozwala na pełniejsze zrozumienie kontekstu kulturowego, symboliki oraz funkcji przedstawień mozaikowych. Praca podkreśla konieczność pogłębiania współpracy pomiędzy różnymi dziedzinami nauki w celu całościowego ujęcia zjawisk artystycznych w świecie późnego antyku i Bizancjum.
Bibliografia:
Brown, Katharine R. „The Mosaics of San Vitale: Evidence for the Attribution of Some Early Byzantine Jewelry to Court Workshops.”
Entwistle, Christopher, and Noël Adams. Intelligible Beauty: Recent Research on Byzantine Jewellery. London: British Museum, 2009.
Evans, Joan. A History of Jewellery 1100–1870. New York: Dover Publications, 1953/1970.
Harrison, Katherine. „Byzantine Carved Gemstones: Their Typology, Dating, Materiality, and Function.”
Metropolitan Museum of Art. Gold Jewelry Technique: Wire. https://www.metmuseum.org. (dostęp 25.04.2025)
Metropolitan Museum of Art. Gold Jewelry Technique: Granulation. https://www.metmuseum.org. (dostęp 25.04.2025)
Metropolitan Museum of Art. Popular Religion: Magical Uses of Imagery in Byzantine Art. Heilbrunn Timeline of Art History. https://www.metmuseum.org/toah/. (dostęp 25.04.2025)
Ogden, Jack. Ancient Jewellery: Interpreting the Past. London: British Museum Press, 1992.
Pedone, Silvia. „The Jewels in the Mosaics of Antioch: Some Visual Examples of Late Antique and Byzantine Luxury.”
Tait, Hugh, ed. 7000 Years of Jewellery. London: British Museum Press, 1986.
Teksty źródłowe:
Codex Justinianus XI.12
Pliny the Elder, Naturalis Historia
Antyk w operze – o twórczości Claudia Monteverdiego
Natalia Tesarowicz
Claudio Monteverdi, uznawany za ojca opery, w swojej twórczości łączył renesansowe środki wyrazu z nowatorskimi rozwiązaniami charakterystycznymi dla baroku, często sięgając do tematyki antycznej. Celem niniejszego referatu jest przedstawienie genezy opery jako gatunku, który narodził się z idei wskrzeszania dramatu antycznego, porównanie obu wspomnianych form scenicznych, omówienie dalszego rozwoju opery w twórczości Monteverdiego, a także ukazanie rezonansu tradycji antycznej w muzyce. Szczególną uwagę poświecono analizie sposobów, w jakie Monteverdi wykorzystywał dziedzictwo antyku – zarówno w warstwie literackiej, jak i muzycznej swoich dzieł. Na przykładzie oper L’Orfeo oraz Il ritorno d’Ulisse in patria ukazano, w jaki sposób motywy mitologiczne stanowią nie tylko źródło fabularne, lecz także nośnik uniwersalnych emocji oraz refleksji nad ludzką naturą. W referacie poruszono także znaczenie retoryki muzycznej, wpływu antycznej tragedii na strukturę dramatyczną dzieł Monteverdiego oraz ich oddziaływanie na rozwój opery na przestrzeni wieków. Istotne jest również nakreślenie różnic i podobieństw w podejściu Monteverdiego i innych kompozytorów, zwłaszcza w przypadku umuzycznień tych samych teksów mitologicznych. Ponadto omówiony został w szerszej perspektywie historycznej wpływ kultury antycznej na rozwój muzyki europejskiej – od pitagorejskiej teorii muzyki i platońskiej koncepcji harmonii, przez klasyczne ideały baroku, aż po ich reinterpretację w muzyce współczesnej Jak zauważa Constantin Floros, odwołując się do kategorii etosu: starożytni Grecy przez pojęcie musike rozumieli jedność muzyki i poezji, połączenie sztuki dźwięku i sztuki wiersza, które odnajdujemy również w operze, będącej syntezą ich wszystkich.
Problematyka socjolingwistyczna łaciny i języków romańskich w średniowiecznej Italii: między Zagadką werońską a De vulgari eloquentia Dantego
Jakub Spyra
Sposób postrzegania relacji między językiem dnia codziennego a łaciną klasyczną wśród mieszkańców zromanizowanych terenów Europy Zachodniej ulegał na przestrzeni wieków powolnej zmianie. Referat skupia się na Italii, lecz podobne procesy zachodziły na całym obszarze tzw. Romanii. Punktem wyjścia jest refleksja nad świadomością socjolingwistyczną Dantego Alighieri, wyrażoną w jego traktacie De vulgari eloquetia poświęconym właściwemu użycia języka pospolitego (romańskiego) w literaturze. Dante wykazuje się dużą wiedzą na temat działania historycznych procesów językowych; jest również świadomy różnic między romańskimi narzeczami poszczególnych regionów, jednocześnie dostrzega istnienie romańskiej wspólnoty językowej, którą dzieli na trzy odmiany: si, oïl i oc. Jednak mimo że Dante pisze o języku pospolitym (vulgare), nie stawia go w wyraźnej opozycji do łaciny, którą zresztą łączy ściśle z pojęciem gramatyki. Żyjący na przełomie XIII i XIV w. Dante reprezentuje dojrzałą średniowieczną refleksję nad językiem i jego historią. Widać w niej jednak echa tradycji sięgającej późnej starożytności, która w obliczu oddalania się z czasem języka potocznego od łaciny klasycznej, definiuje tę drugą nie jako odrębny język, lecz jako literacki wzorzec i normę ortograficzną tego pierwszego. Myślenie o łacinie i językach romańskich we wczesnym średniowieczu jako o dwóch rejestrach tego samego języka pozwala zrozumieć pojawiające się w zabytkach tego okresu odstępstwa od klasycznej normy, które w innym wypadku dało by się wytłumaczyć jedynie jako wynik ignorancji skrybów. Pierwsze zabytki, które można zaklasyfikować jako napisane w językach romańskich pochodzą z VIII i IX w; są to tzw. scriptae, których pochodzenie wiąże się głównie z administracją dworów. Najstarszym tego rodzaju tekstem z terenów Italii jest tzw. Zagadka werońska. Co jednak charakterystyczne dla scriptae, język utworu nie jest jednoznacznie romański. Pierwsze teksty romańskie zapisane fonetycznie pochodzą z IX w. w Galii. Jak się wydaje, ma to związek z reformami karolińskimi, które wprowadziły nowy, wierny ortografii sposób czytania tekstów łacińskich zaczerpnięty z tradycji Iroszkotów, którzy uczyli się łaciny jako języka obcego. To doprowadziło do znacznego pogłębienia się wśród mieszkańców Galii świadomości odrębności języka potocznego i klasycznej łaciny i do konieczności stworzenia nowego fonetycznego sposobu zapisu żywej mowy. Na proces ten wpłynęły też prawdopodobnie dalekosiężne już zmiany systemu językowego, jakie zaszły od starożytności, oraz rozwój świeckiej kultury miejskiej. Z czasem ów proces rozszerzył się kolejno na Italię i Półwysep Iberyjski, aż w końcu wraz z renesansem XII w. obserwujemy nagły wybuch tekstów pisanych w vulgare, wraz z rozwojem edukacji uniwersyteckiej, która „stworzyła” łacinę średniowieczną, tj. nauczaną jako język obcy lingua franca. Takim też językiem łacina była już dla Dantego.
Wybrana literatura:
Dante Alighieri, O języku pospolitym, tłum., wstęp i oprac. W. Olszaniec, Kęty, Wydawnictwo Antyk, 2002.
Wright R., A sociophilological study of Late Latin, Turnhout, Brepols Publishers, 2002.
Herman J., Vulgar Latin, tłum. R. Wright, The Pennsylvania State University Press, 2000.
Andreose A., Minervini L., Documentation and Sources, w: The Cambridge Handbook of Romance Linguistics, red. A. Ledgeway, M. Maiden, Cambridge, Cambridge University Press, 2022.
Projekt i wyjazd odbył się w dniach 5-15 maja 2025 roku i finansowany był ze środków IDUJ na Wydziale Filologicznym oraz RKN UJ.