[PRIMA APRILIS]

Grecy, jak się powszechnie przyjmuje, czerpali garściami z anatolijskiej tradycji epickiej – przykładem może być homerycki opis tzw. nekyi Odyseusza (wywoływania dusz zmarłych), może mieć korzenie w analogicznym rytuale hetyckim. Podobnie dzieje się również w przypadku mało znanego eposu archaicznego w czterech księgach pt. Παμπέρσεις [Pamperseis], Opowieść o Pampersesie (imię protagonisty – Παμπέρσης – jest złożeniem ze słów oznaczających ‘wszystko’ oraz ‘splądrowanie, zburzenie’, a pochodzi od pierwotnie niszczycielskich tendencji herosa). Tradycja antyczna przypisuje ów poemat Litarchowi, autorowi z przełomu VIII/VII w. p.n.e., żyjącemu na terenie Lidii, gdzie używany był również anatolijski język lidyjski. Podejrzewa się, że Pamperseida jest przekładem niezachowanego dzieła napisanego właśnie w tym języku, o czym świadczą liczne teonimy (por. niżej) i zapożyczenia leksykalne (m.in. ἐνμίς [enmís] ‘mój’ < lid. ẽmiš, ἀνλόλον [anlólon] ‘stela nagrobna’ < lid. anlola czy ζίϝος [ciwos] ‘bóg lidyjski’, nazwa wprowadzona dla rozróżnieniu panteonu greckiego od lidyjskiego < lid. ciwš).

Cechą charakterystyczną dla poezji lidyjskiej jest również asonans wokaliczny (pojawianie się identycznych samogłosek) występujący w ostatniej sylabie wersu w niektórych miejscach utworu greckiego i pozwala przypuszczać, że zabieg ten został również zastosowany przez poetę-Lidyjczyka, por. np. III 255-258 (warto zwrócić uwagę na apostrofę ὦ ζίϝα [ō̂ cíwa] z lidyjskim słowem na bóstwo – Pamperses zwraca się do bogini lidyjskiej):

Τὴν δ᾽ ἀπαμειβόμενος προσέφη Παμπέρσης δεινός:
‘ὦ ζίϝα, αὐτὸς ἐγὼ τόδε γ᾽ ἤμβροτον – οὐδέ τις ἄλλος,
ἄλλα δὲ εἵματ᾽ ἔχεις, καί τοι χρὼς οὐκέθ᾽ ὁμοῖος,
εἰπέ μοι ἠὲ ἑκὼν ὑποδάμνασαι, ἦ σέ γε λαός (…)

[Tḕn d’ apameibómenos proséphē Pampérsēs deinós:
ō̂ tsíwa, autòs egṑ tóde g’ ḗmbroton – oudé tis állos,
álla dè heímat’ ékheis, kaí toi khrṑs oukéth’ homoîos,
eipé moi ēè hekṑn hypodámnasai, ē̂ sé ge laós]

Jej w odpowiedzi odrzekł Pamperses okrutny:
„Bogini, jam zawinił – wina jeno moja,
Lecz Ty inne masz szaty i kolor też inny –
Powiedz, czy z twojej woli cię zmagają, czy lud (…)

Świątynia Artemidy w okolicy Sardes w dawnej Lidii, źródło: Wikimedia Commons

Fabułę eposu stanowią głównie perypetie Pampersesa, który poprzez sianie zniszczenia i gnębienie lokalnej ludności pragnie wkupić się w łaski bogów i w konsekwencji zasilić ich szeregi. Ów antybohater, prawdopodobnie jako pierwszy w historii literatury w ogóle, spotyka na swojej drodze Heraklesa i ma zamiar go zamordować. Do walki dochodzi dość szybko – podobnie szybko dobiega jej koniec, kiedy Pamperses, oślepiony chwilowo przez boginię Ἄστουρκος [Astourkos] (dosł.: ‘Pani, władczyni’), potyka się o własne nogi. Herakles stara się przemówić lidyjskiemu bohaterowi do rozsądku i przekonać go, aby porzucić rozbójniczy tryb życia (w bardzo długim agonie), ale dopiero interwencja Ἄρτιμυς [Artimys] (odpowiednik Artemidy) skłania Pampersesa do rozpoczęcia podróży mającej na celu odkupienie jego win. Wśród problemów przezeń spowodowanych wymienić można spalenie lasu przy wsi rodzinnej, które pozbawiło jej źródła utrzymania; sprowadzenie barbarzyńców do świętego okręgu Astourkos (wyżej przytoczony fragment przedstawia rozmowę Pampersesa i bogini – heros nie wie, jak barbarzyńcy ją stłamsili); czy też spowodowanie śmierci dobrego króla Lidii – Kersiosa (Κερσίος [Kersíos] być może był protoplastą Krezusa). Druga część eposu skupia się na tym, jak nasz antybohater stara się przebranżowić na faktycznego bohatera i naprawia to, co w pierwszej części zniszczył. Ostatecznie bohaterowi udaje się zdobyć sławę – nie poprzez wstąpienie w szeregi bogów, ale przez to, że cała kraina utożsamiła jego imię z dobrocią.

Utwór ten, choć właściwie nieobecny w nauce polskiej, zasługuje na uwagę nie tylko ze względu na wysokie walory artystyczne – za jego pomocą poznać możemy słabo zachowaną kulturę lidyjską i jej zabytki literackie. Głębsza analiza tekstu pozwala dokładniej wyjaśnić drogi i sposoby przenikania motywów obecnych w epice anatolijskiej do poezji greckiej.

Marcel Nowakowski

Bibliografia:

Alvarez, F. B. (2002). Anatolian Epic Tradition. Oxford: Oxford University Press.

Collins, C. J. (1977). Fama cunctarum immortalis. Studium vom Tod in die Pamperseis. Leiden-Boston: Brill.

Davidović, B. (2011). An Indoeuropean Relict? Greek Epic Theonyms. W: XXIII Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft am 4. April 2009 in Köln. 45-61.

Davies-Smith, A. (2021). Epic formulae in Lydian inscriptions. W: Kadmos 165(3). 71-99.

Schreicher, O. (1987). Artists among the Lydians. Pamperseis and its sources. Heidelberg: C. Winter.