Poematy dydaktyczne, jak sama nazwa wskazuje, służyć miały nauczaniu konkretnych konceptów, posługując się w tym celu różnymi środkami, które oprócz pełnienia funkcji właściwej, oddziaływały również na zmysł estetyczny odbiorcy, odseparowując się tym samym od dydaktycznej prozy. Elementem szczególnie często obecnym w tego rodzaju poematach są zabiegi retoryczne umożliwiające możliwie najskuteczniejsze przekonanie odbiorcy do wykładanych w utworze doktryn. Jednym z przykładów retoryzowanej łacińskiej poezji dydaktycznej jest poemat Aetna nieznanego autora (przypisuje się go często Lucyliuszowi, adresatowi Epistulae Morales Seneki Młodszego, tym samym ustalając datę powstania na I w. n.e.). Ten zawarty w zbiorze Appendix Vergiliana 644-heksametrowy wiersz stanowi swoisty wstęp do wulkanologii na przykładzie tytułowej Etny. Teoria wulkanizmu jest wyjaśniona w duchu nurtu racjonalizacji mitologii widocznego na przykładzie dwóch dzieł o tej samej nazwie – Περὶ ἀπίστων [Peri apiston] „O rzeczach niewiarygodnych” Palajfatosa z IV w. p.n.e. oraz Heraklita Paradoksografa z I/II w. n.e., gdzie przywołane zostają poszczególne mity, po czym następuje ich racjonalne wyjaśnienie na podstawie przysłowiowości, etymologii, analogii itd.

Etnę, jednakże uznać można za utwór „podobny” do wspomnianych wyżej poematów wyłącznie formalnie – celem jest uzasadnienie mitu, natomiast intencje przyświecające autorom różnią się od siebie. Zarówno Palajfatos jak i Heraklit Paradoksograf zdają się przeprowadzać dowodzenie par excellence retorycznie i dla ćwiczenia retoryki samej w sobie, bądź ewentualnie dla „poprawienia” mitów, aby stały się bardziej etyczne. O tych dążeniach świadczy przede wszystkim podtytuł zastosowany w pracy drugiego z wymienionych autorów: ἀνασκευὴ ἢ θεραπεία [anaskeue e therapeia] „obalenie bądź uleczenie”, przy czym pierwszy termin jest stricte retoryczny, a oznacza ćwiczenie polegające na obaleniu cudzych poglądów (argumentacja często rozpoczyna się od stwierdzenia, że konkretny pogląd jest niemożliwy/irracjonalny), natomiast drugi – medyczny, odzwierciedlający stoicką tendencję do ujmowania w terminologię tego obszaru dążenia właśnie do „naprawiania” nieetycznych mitów. Autor Etny korzysta z retoryki raczej po to, aby podkreślić znaczenie podjętej przez siebie pracy i faktycznie przekonać odbiorcę do swoich racji.

Widok na ruiny amfiteatru Taorminy na Sycylii pod Etną, Carl Friedrich Seiffert (1848)

Jednym z najczęściej wykorzystywanych przez autora zabiegów są pytania retoryczne. Już na początku dzieła, dla podkreślenia tego, jak temat utworu jest nowatorski, a poematy innych autorów – przepracowane na wszelkie możliwe sposoby, pojawia się pełen ich zestaw: „któż nie zna złotego wieku?”, „któż przemilczał zmagania młodzian?”, „któż nie opłakał Pergamonu?”, „któż nie bolał przez zdradę?”. Częściej jednak dla osiągnięcia tego samego celu poeta odwołuje się bezpośrednio do zmysłów odbiorcy (zgodnie ze stoicką doktryną empiryczną), zwłaszcza do oczu: „ziemia da dowody tobie i twoim oczom”, „fakty oczy prowadzą”, „samo miejsce da oczom fakty”, „z bezpieczeństwa wzgórza zaobserwujesz wszystko”, „oczy zwyciężą, gdy będziesz sędzią”, ale także do dotyku: „Jeśli akurat wziąłbyś [kamień wulkaniczny] do ręki i rozpoznał twardość”. Uzupełnieniem dla tych odniesień są liczne wyrażenia skierowane bezpośrednio do odbiorcy, wyłuszczające jego potencjalne poglądy i następujące po nich napomnienie, że owe teorie są błędne: „lecz jeżeli akurat sądzisz (…) jesteś w błędzie i jeszcze sprawa nie ukazała ci się w pewnym świetle”.

Forma poematu wymagała użycia właśnie takich środków – nie sposób nie odnieść wrażenia, że wiersz jest pełnym dyskursem naukowym zamkniętym w monologu. Z jednej strony autor odróżnia swoje dzieło, w którym podejmuje nowatorski temat (zabieg dość popularny, widziany m.in. u Horacego, por. carmina non prius audita (…) canto „pieśni wcześniej nie słyszane (…) śpiewam”) od innych utworów, opiewających sprawy powszechnie znane. Z drugiej – aktywnie prowadzi dyskusję z potencjalną osobą mogącą nie wierzyć w jego teorie, kreując się jednocześnie na nauczyciela i odkrywcę prawdy zaciemnianej przez poetów, wciąż odwołując się do odbiorcy bezpośrednio i oddziałując na jego zmysły. Wszystko to zachowane jest w duchu racjonalizacji mitologii znanej ze szkół retorycznych, tutaj jednakże podjętej nie dla samej sztuki, ale w celu pogłębienia znajomości praw rządzących naturą (konkretniej, niezwykle potężnymi wulkanami) u potencjalnego odbiorcy – wykształconego Rzymianina zdolnego do formułowania własnych sądów, być może zaznajomionego z innymi doktrynami oraz mającego rozwinięty zmysł estetyczny.

Marcel Nowakowski

Bibliografia

Duff, J. W. & Duff, A. M. (1934). Aetna [w:] Minor Latin Poets. Cambridge MA: Harvard University Press.

Festa, N. (ed.) (1902). Mythographi Graeci, vol. III fasc. II: Palaephati Περὶ Ἀπίστων, Heracliti qui fertur libellus Περὶ Ἀπίστων, Excerpta vaticana (vulgo anonymus De incredibilibus). Leipzig.

Goodyear, F. R. D. (1965). Incerti Auctoris Aetna. Edited with an Introduction and Commentary. Cambridge University Press.

Hawes, G. (2014). Rationalizing Myth in Antiquity. Oxford.

Nowakowski, M. (2021). O rzeczach niewiarygodnych Heraklita Paradoksografa. Nowy Filomata XXV 1, s. 75-86.

Richter, W. (1963). Aetna. Berlin: Walter de Gruyter.

Śnieżewski, S. (ed.) (2002). Incerti auctoris Aetna. Terminus IV 2, s. 105-145.

Taub, L. (2008). Aetna and the Moon. Explaining Nature in Ancient Greece and Rome. Corvallis: Oregon State University Press.