Geredhmi haxayāh! Język awestyjski jest wymarłym językiem należącym do rodziny indoeuropejskiej, a konkretnie do podrodziny indoirańskiej, która dzieli się na trzy grupy: języki indyjskie (starożytny sanskryt, dziś m.in. hindi), języki dardyjskie (kaszmirski) oraz języki irańskie, do której zaliczamy również awestyjski.

Oprócz awestyjskiego, z najstarszych języków irańskich w tekstach zachował się do dzisiaj również staroperski. Niegdyś funkcjonowały ponadto język medyjski i scytyjski, natomiast na piśmie nie przetrwały one w zbyt wielkiej ilości. Awestyjski poświadczony jest przede wszystkim w Aweście – świętej księdze zaratusztrian, stworzonej być może w drugim i pierwszym tysiącleciu p.n.e. Teksty przekazywano ustnie, aż w końcu spisano je w czasach Sasanidów (ok. 224–651 n.e.). Pierwsze tłumaczenie z języka awestyjskiego w Europie pojawiło się w roku 1771. Sporządził je francuski badacz A. H. Anquetil du Perron, który w 1754 roku popłynął do Indii, by uczyć się o zaratusztrianizmie. Trzeba wreszcie wspomnieć, że istnieją dwie „odmiany” języka awestyjskiego – stary i młody. Staroawestyjski jest podobny gramatycznie do sanskrytu wedyjskiego, stąd sądzi się, że może pochodzić mniej więcej z tego samego okresu – drugiego tysiąclecia p.n.e., natomiast młodoawestyjski jest prawdopodobnie starszy od staroperskiego (być może IX lub VIII wiek p.n.e.) i nie jest bezpośrednim następcą języka staroawestyjskiego (analogicznie jak w przypadku sanskrytu wedyjskiego i klasycznego).

Charakterystyczne cechy fonologiczne to m.in. deaspiracja spółgłosek dźwięcznych aspirowanych (dh, bh itd.) – aw. barainti, st-per. bara(n)tiy „niosą” < indo-ir. *bharanti, por. łac. ferunt, gr. φέρουσι [phérousi]; czy spirantyzacja spółgłosek zwartych bezdźwięcznych *p *t *k do odpowiednio f θ x (θ jak ang. th; x jak pol. ch), por. aw. caθvārō < indo-ir. *catu̯āras (pol. cztery) lub aw. xrūra- „krwawy” < indo-ir. *krūra- (łac. cruor). Rozwój samogłosek jest zdecydowanie bardziej skomplikowany niż spółgłosek i wypisanie zmian, jakie zaszły w rozwoju jednej tylko samogłoski *a zajęłoby zdecydowanie zbyt dużo miejsca. Jeśli chodzi o morfologię, ze względu na to, jak nielicznym materiałem dysponujemy, nie znamy wszystkich zakończeń odmiany, wiemy natomiast, że system awestyjski jest bardzo podobny do systemu sanskrytu wedyjskiego. Należy jednak zwrócić także uwagę na to, że awestyjski, a w szczególności staroawestyjski, zachował liczne archaiczne cechy, które w wedyjskim już nie występują (co więcej, nie występują również w młodoawestyjskim, więc pod pewnymi względami język ten jest bliższy wedyjskiemu). Jako przykład można przytoczyć fakt, że w staroawestyjskim pozostało zróżnicowanie między zakończeniem tematycznym i atematycznym pierwszej osoby liczby pojedynczej (*-oh₂ vs *-mi), por. tem. aw. pərəsā „pytam” vs wed. pr̥cchā́mi oraz atem. aw. ahmī „jestem”. Rzeczowniki zachowały klasyczne kategorie: trzy rodzaje i liczby (z liczbą podwójną) oraz osiem przypadków (mianownik, wołacz, biernik, dopełniacz, celownik, ablativus, instrumentalis oraz locativus). Z czasowników ciekawy jest utrzymany augment a- w czasie przeszłym (por. gr. ε- [e-]).

Przyjrzyjmy się wreszcie krótkiemu tekstowi w języku staroawestyjskim, pochodzi ze zwrotki czwartej Yasny 44:

tat̰ θβā pərəsā ərəš mōi vaocā ahurā

kasnā dərətā ząmcā adə̄ nabā̊scā

auuapastōiš kə̄ apō uruuarā̊scā

kə̄ vātāi duuąnmaibiiascā yaogət̰ āsū

kasnā vaŋhə̄uš mazdā dąmiš manaŋhō

„O to cię proszę, poprawnie mi powiedz, Panie

Kto trzyma ziemię na dole i niebiosa

Przed upadkiem? Kto [trzyma] wody i rośliny?

Kto wiatrom i chmurom pod jarzmo wpędza dwa prędkie konie?

Kto, o mądry, dobrej twórcą [jest] myśli?”

θβā – „Cię”, por. wed. tvā

kasnā – „kto”, dosł: „który człowiek”, połączenie zaimka pytajnego i nā „człowiek” < pie. *h₂nēr (por. gr. ἀνήρ [anēr] „mąż”, pol. narów „wada, zły nawyk”)

ząmcā nabā̊scā – „ziemię i niebo”, enklityka cā (pie. *kwe, por. łac. -que, gr. τε [te]) oznacza „i”, warto zwrócić uwagę na podobieństwo słów awestyjskich do polskich: ząm vs ziem-, nabā̊ vs nieba

duuąnmaibiiascā – „i chmury”, rdzeń duuąnman- spokrewniony jest m.in. z łac. fūmus i pol. „dym” (< pie. *dhuh₂-mo-)

vaŋhə̄uš manaŋhō – „dobrej myśli”, nom. vohū manō, dobra myśl jest centralnym konceptem myśli zaratusztriańskiej i jedną z manifestacji Mądrego Pana – Ahury Mazdy

Awestyjski, jak zresztą dobrze widać, jest językiem niezwykle ciekawym i zróżnicowanym. Z jego pomocą łatwo możemy sięgać daleko w przeszłość nie tylko pod względem językowym, ale również religijnym, dzięki zaratusztrianizmowi. Nie można jednak zaprzeczyć, że osoby zainteresowane tym językiem czeka zdecydowanie długa i ciężka droga do nauczenia się go.

Marcel Nowakowski

Bibliografia

Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Oksford 2004, s. 203-209.

Gernot Windfuht (red.), The Iranian Languages, Londyn–Nowy Jork 2009.