Fo chen duit, cairdea! Dzisiaj spojrzymy na język staroirlandzki, protoplastę współczesnego irlandzkiego, szkockiego i manx. Języki te należą do podgrupy goidelskiej grupy wyspiarskiej języków celtyckich, naturalnie w obrębie języków indoeuropejskich. Do grupy wyspiarskiej zaliczamy również języki brytańskie (m.in. walijski i kornijski). Obok języków wyspiarskich występują natomiast języki celtyckie kontynentalne (m.in. celtyberyjski, galecki czy galijski). Języki celtyckie ogółem są wyjątkowo istotne w historii indoeuropeistyki, ponieważ udowodnienie ich pokrewieństwa stanowiło pierwsze poważne wyzwanie dla dziedziny. Zmiany, jakie zaszły, niezwykle utrudniają rozpoznanie jakichkolwiek podobieństw do innych języków na podstawie wyłącznie form „powierzchniowych”.

Język staroirlandzki zapisywany był w swoim najwcześniejszym, archaicznym okresie tzw. pismem ogamicznym (nazwanym tak od Ogmy – celtyckiego boga uczonych), mającym postać kresek, umieszczonych prostopadle lub skośnie na jednej osi, najczęściej brzegu kamienia (niestety, ta część najszybciej niszczeje). W V wieku n.e. do Irlandii został wprowadzony alfabet łaciński, zapisywany później półuncjałą i pismem iroszkockim.

Z cech szczególnych języków celtyckich wyróżnić należy utratę *p we wszystkich pozycjach, por. stir. athair „ojciec” < *ph₂tēr oraz dość wczesne przejście spółgłoski *g^w > b, np. *g^wen- „kobieta” > stir. i wal. ben (por. stang. cwen, scs. žena). Sekwencja dwóch spółgłosek zębowych zmieniła się w -ss-: stir. -fess „znany” < *u̯id-to-. Największe jednak przekształcenia zaszły już w obrębie języków celtyckich wyspiarskich – najbardziej uderzającym spośród nich jest system mutacji spółgłosek nagłosowych: w zależności od poprzedzającego słowa lub funkcji gramatycznej zupełnie się zmieniały, por. łac. quīnque „pięć” – stir. cóic gotha [czyt. ɣoθə] „pięć głosów”, septem „siedem” – secht ngotha „siedem głosów“, sex „sześć” – sé gotha „sześć głosów” (brak mutacji).

Takie zjawisko jest z resztą regularną odpowiedniością i przełomowym odkryciem Franza Boppa, który tym samym udowodnił przynależność języków celtyckich do rodziny indoeuropejskiej. Jak widzimy, gdy odpowiednik łaciński (również sanskrycki i grecki) kończy się na samogłoskę, zachodzi spirantyzacja (lenicja), z kolei gdy kończy się na spółgłoskę nosową – unosowienie (nazalizacja), a w żadnym innym przypadku nie występuje mutacja. Samogłoski również przeszły drastyczne zmiany, w szczególności apokopę (utratę samogłosek wygłosowych), synkopę (utratę samogłosek śródgłosowych) oraz umlaut (przegłos, zmiana brzmienia w zależności od różnych czynników). Właśnie dzięki nim tak ciężko było udowodnić, że języki celtyckie również są indoeuropejskie. Wspomniane zmiany wpłynęły również na to, że język staroirlandzki posiada łącznie 66 fonemów (dla porównania, polski: 44, niemiecki: 40, łacina: 31). Synkopę i apokopę najlepiej widać w odmianie czasownika, gdzie liczne formy stają się przez nie zupełnie nierozpoznawalne, por. fo-timmdiriut „jestem wystarczający” < *fo-to-imm-di-ret-, gdzie rdzeniem czasownikowym jest *ret- „biec”, a całość znaczy dosłownie „biec pod/do/wokół/od”. Tylko pierwsza lub druga cząstka tego typu była akcentowana, a wszystkie następujące po niej sylaby ulegały opisanym wyżej procesom, przez co rdzeń czasownikowy nierzadko zupełnie zanikał. Ciekawostką jest, że odziedziczony z pie. nom./voc.pl. *-ōs został zastąpiony przez zaimkowy nom.pl. *-oi, aczkolwiek wyłącznie w funkcji nom.pl – *-ōs występował dalej w funkcji wołacza. Taka zmiana (funkcji prymarnej, ale nie sekundarnej) nosi nazwę czwartego prawa analogii Jerzego Kuryłowicza.

Rzućmy na koniec okiem na krótki fragment Testamentu Moranna, napisanego ok. roku 700 n.e., zawierającego porady dla młodego króla od legendarnego sędziego – Moranna:

§17 Is tre ḟír flathemon ad- manna mármeso márḟedo -mlasetar.

§18 Is tre ḟír flathemon ad- mlechti márbóis -moínigter.

§19 Is tre ḟír flathemon ro-bbí cech etho ardósil imbeth.

§20 Is tre ḟír flathemon to- aidble éisc i sruthaib -snáither.

§21 Is tre ḟír flathemon clanda caini cain-tussimter.

„§17 To przez sprawiedliwość władcy smakuje się bogactwa wielkich owoców wielkiego drewna.

§18 To przez sprawiedliwość władcy utrzymuje się mleczność wielkiej trzody.

§19 To przez sprawiedliwość władcy jest bogactwo wszelkiego wysokiego zboża.

§20 To przez sprawiedliwość władcy mrowie ryb pływa w strumieniach.

§21 To przez sprawiedliwość władcy piękne dzieci pięknie się rodzi.”

is – „jest”, czyt. [isz] < pie. *h₁esti „jest”.

flathemon – „władca”, gen.sg. od fla(i)them < pracelt. *wlati-amon- z pie. sufiksem *-mon- por. gr. ἡγε-μών [hēge-mṓn] “przywódca, hegemon”

mármeso márḟedo – „wielkich owoców wielkiego drewna”, zbitki złożone z már „wielki, wspaniały” i odpowiednio meso, gen.sg. od mes „owoc” (pokrewny do wal. mes „żołędzie”, które symbolizowały sprawiedliwe rządy) oraz fedo, gen.sg. od fed „drewno” < pracelt. *widu- < pie. *u̯id^hu-, por. ang. wood; warto przy tej okazji zwrócić uwagę na aliterację

márbóis – „wielkiego bydła”, jw., bóis < pie. *g^wōu-, por. łac. bōs „krowa, byk”, gr. βοῦς [boûs]

cech – „każdego”, gen.sg. od cach < pie. *k^wā-k^wo-, por. ros. какой [kakoj] „jaki?”

éisc – „ryb”, gen.sg. od íasc < pie. *peisk-, por. łac. piscis, ang. fish

Chociaż swego czasu przysporzył naukowcom wiele problemów, język staroirlandzki przyczynił się do rozbudzenia dziedziny, przed którą, do czasu rozwiązania problemu przynależności języków celtyckich, nie stanęło żadne poważniejsze wyzwanie. Jest on także niezwykle ciekawy i chociaż doprowadzenie wymowy do perfekcji, nauka wszelkich zmian i form jakie przez nie powstały to bardzo czasochłonne procesy, niewątpliwie pozwolą badaczowi odkryć zupełnie nową kulturę, zachowaną nierzadko jedynie na marginesach ksiąg łacińskich.

Marcel Nowakowski

Bibliografia

Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Oksford 2004, s. 274-290.

David Stifter, Sengoídelc – Old Irish for Beginners, Syracuse NY 2006.