Z okazji Dnia Matki przyjrzymy się jednej z najbardziej intrygujących mitologicznych matek, jaką jest znana pod wieloma imionami bogini Kybele.

Kim była Kybele? Boginią pochodzenia frygijskiego, która mogła mieć swoje przodkinie jeszcze w prehistorii: część badających dopuszcza możliwość, że figurki kobiet, jakie zachowały się w najstarszym nam znanym mieście, Çatalhöyük, były prekursorkami Kybele jako boginie matki. Nie znamy żadnych frygijskich mitów, jakie ją otaczały – mamy do dyspozycji jedynie ikonografię, frygijskie inskrypcje i późniejsze zapiski Greków i Rzymian. Frygijska Kybele była znana pod imieniem Matar Kubileya, czyli „matka góry”, stąd też wzięło się jej imię, pod którym jest znana do dzisiaj. Na podstawie zebranych artefaktów i inskrypcji badacze sugerują, że matczyną troskę rozciągała nad tym, co przekraczało granice: natura i kultura, świat żywych i świat zmarłych, to, co poskromione (cywilizowane) i to, co nieposkromione, dzikie. Na zachowanych figurkach widzimy ją w towarzystwie lwów i jastrzębi. Powtarza się też motyw kamieni, który powróci w legendach dotyczących jej hucznego wprowadzenia do Rzymu, kiedy to zostanie wprowadzona do miasta pod postacią czarnego meteorytu.

Matar została przyjęta około VI w. p.n.e. w koloniach graniczących z Anatolią i zyskała nowe imię: Kybele. Szybko została połączona z matką bogów i bogiń, Reą, ale starożytni kojarzyli ją również z Demeter. Pojawiły się miejskie festiwale, na których jako Rea–Kybele była czczona przez obywateli. Osoby szukające bardziej indywidualnego kontaktu z bóstwem mogły zostać wtajemniczone w jej kult misteryjny, o którym wiemy niezwykle mało, ale na zachowanych reliefach widzimy dziewczęta i chłopców z naczyniami do oczyszczenia się. Postać greckiej Kybele przypomina nieco Dionizosa – jako obca Hellenom, z tympanonem w ręku, powoziła rydwan zaprzęgnięty w lwy, co budzi skojarzenia z dionizyjskim rydwanem z panterami. Zgodnie z Biblioteką Pseudo–Apollodorosa to właśnie ona miała uleczyć Dionizosa z szaleństwa, jakie go dotknęło. Oboje kojarzeni byli ze Wschodem, głośną muzyką wykraczającą poza helleńskie normy i osiąganie innych stanów świadomości.

Na czym jednak polegało bycie matką przez rzymską Cybebe? Magna Mater została wprowadzona do Rzymu jako matka–opiekunka imperium. Zgodnie z tym, co przekazują nam starożytni, stało się to po wielu niepokojących znakach, takich jak deszcze meteorytów (o czym informuje nas Liwiusz), i było wołaniem o pomoc przed niebezpieczeństwem najazdu na Wieczne Miasto przez Hannibala w trakcie II wojny punickiej. Zgodnie z badaniami Lynn Roller, obie te opcje nie wydają się prawdopodobne, a o wiele ważniejsze jest to, że Kybele stała się opiekunką Eneasza, przodka założycieli Rzymu. Jako Magna Mater Ideae (od góry Idy, znajdującej się niedaleko Troi) głośno powróciła do swego domu, do rzymskiego panteonu, pod koniec III wieku p.n.e. Wraz z nią przybył też Attis, który jako wieczny młodzieniec–kastrat wraz z kapłanami bogini, galli, wzbudzał ogromny niepokój jako postacie przekraczające granice płci. Sama Kybele jednak cieszyła się ogromnym szacunkiem, a jej postać często pojawiała się w oficjalnej polityce imperialnej.

Źródło: Wikimedia Commons

Kybele niewątpliwie jest matką, która swoją opiekę roztaczała nad wieloma dziećmi: bogami i boginiami oraz samym Rzymem. Strzegła płodności i natury, a jej kult rozciągał się od Anatolii aż do zachodnich części Imperium Rzymskiego. Jej matczyny status jest szczególnie interesujący, jeśli weźmiemy pod uwagę inne mitologiczne matki, takie jak Medea czy Klitajmestra, o których nikt nie powiedziałby w starożytności dobrego słowa, m.in. ze względu na ich postępowanie wobec swoich dzieci.

Julian Skowronek

Bibliografia:

Lynn Roller, In Search of God the Mother, University of California Press 1999.

Maria Grazia Lancellotti, Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God, Brill Academic Publishers 2002.

Mary Beard, The Roman and the Foreign: The Cult of the 'Great Mother’ in Imperial Rome,  [w:] Greek and Roman Festivals: Content, Meaning, and Practice, red. nauk. J. Rasmus Brandt i Jon W. Iddeng, Oxford University Press 2012.