Aššu aššiyanteš! W ramach Sekcji Językoznawczej Koła nie uczymy się co prawda języka hetyckiego, ale zajmujemy się indoeuropeistyką, a język ten jest dla całej dziedziny niezwykle przydatny, choć często problematyczny.

Hetycki został odkryty wraz z dwiema zapisanymi mezopotamskim pismem klinowym tabliczkami odnalezionymi w Egipcie i wydanymi w 1902 roku (tzw. „Listy Arzawa”). Wydawca, Jorgen Knudtzon, uznał, że język ten należy do rodziny indoeuropejskiej, ale jego teoria nie uzyskała wówczas rozgłosu i została odrzucona. Cztery lata później w Boğazköy (dziś Boğazkale w Turcji) znaleziono około dziesięciu tysięcy takich tabliczek, dzięki czemu pewien czeski uczony – Bedřich Hrozný – odszyfrował ten język i udowodnił raz na zawsze, że jest on językiem indoeuropejskim. Hetycki należy do grupy języków anatolijskich, wraz z gorzej poświadczonym luwijskim, a także palajskim, likijskim, lidyjskim i innymi. W użyciu pozostawał w II tysiącleciu p.n.e. i, jak można się domyślić, nie dotrwał do naszych czasów. Dotrwały natomiast stosunkowo liczne zabytki pisane, które pozwalają nam do pewnego stopnia odczytać i zrekonstruować ten język, choć pismo klinowe jest nieprzystosowane do jego zapisu.

Dlaczego jednak hetycki miałby być problematyczny dla indoeuropeistyki, skoro jest przecież najstarszym zachowanym językiem z rodziny indoeuropejskiej? Prawdą jest, że ostały się w nim niektóre bardzo archaiczne cechy języka praindoeuropejskiego, m.in. oddaje spółgłoskowo co najmniej jedną (prawdopodobnie nawet dwie) spółgłoski laryngalne (dla laryngalnych por. Fortson 2004: 56-57). Bardziej jednak uderza to, że istotnych kategorii i form ów język nie posiada. Są to tak podstawowe formacje jak: rozróżnienie trzech rodzajów gramatycznych (w hetyckim występuje jedynie rodzaj wspólny i nijaki), czasowniki tematyczne, aoryst, czas perfectum, tryb coniunctivus oraz optativus, liczba podwójna, przymiotnik odczasownikowy na *-tó- (por. gr. phatos – „zabity”) oraz stopień wyższy przymiotnika na *-yos- (por. łac. maius – „większy”).

Hetycki odziedziczył po języku praindoeuropejskim wszystkie samogłoski (oprócz tego, że *o i *a zlały się w jedno – a, podobnie ich długie wersje), a w liczbie pojedynczej reprezentowane były wszystkie przypadki plus allatyw (być może również obecny w praindoeuropejskim, choć brak na to jednoznacznych dowodów), który określał kierunek do, np. aruna – „do morza”. W liczbie mnogiej część końcówek zlała się ze sobą, więc wyróżniamy mniej odrębnych przypadków.

Zanim przyjrzymy się krótkiemu fragmentowi tekstu, należy również podkreślić, że w zapisie bardzo często stosowano sumerogramy i akadogramy – za ich pomocą zapisywano niektóre hetyckie słowa i choć czytało się je tak, jak powinno się to robić po hetycku, w transkrypcji podaje się je w postaci odpowiednio sumeryjskiej i akadyjskiej (sumeryjskie zapisujemy wielkimi literami, np. LUGAL – „król”, a akadyjskie wielkimi literami i kursywą, np. QATAMMA – „podobnie, tak samo”). Oto zatem fragment ze starohetyckiego rytuału poświęconego parze królewskiej:

[ma-a-a]ḫ-ḫa-an-da dUTU-uš dISKUR-aš ne-e-pí-iš te-e[(-kán-na)]

uk-tu-u-ri LUGAL-uš SAL.LUGAL-aš-ša DUMUMEŠ-ša uk-tu-u-ri-eš

a-š[(a-a)]n-d[u]

(Kapłan rzecze:) „Jak Bóg Słońca (i) Bóg Burzy, niebo i ziemia

są wieczne, tak niech król i królowa i (ich) dzieci będą wieczne!”

nēpiš – „niebo, niebiosa” z pie. *nebh-es- „chmura”, por. pol. (w) niebiesiech;

tēkann=a – „i ziemia”, klityczny łącznik -a oznacza „i, oraz” i podwaja poprzedzającą spółgłoskę, a po samogłosce przyjmuje wygląd „=ya”;

uktūri – „wieczny”;

LUGAL-uš SAL.LUGAL-ašš=a – „król i królowa”, po hetycku brzmiało to „ḫaššuš ḫaššuššarašš=a”, SAL lub MUNUS to sumerogram oznaczający kobietę;

ašandu – „niech będą”.

Język ten jest więc, jak wspomniałem wyżej, niezwykle przydatny do wszelkich badań indoeuropeistycznych, ale jest też problematyczny i bardzo trudny do nauki – wymaga wszak dość dobrej znajomości zarówno języka akadyjskiego, jak i sumeryjskiego. Niemniej jednak poczucie satysfakcji wynagrodzi trudy każdemu, kto się za ów język zabierze.

Marcel Nowakowski

Bibliografia:

Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture. An Introduction, Oksford 2004, s. 154-167.

Harry A. Hoffner, Jr., H. Craig Melchert, A Grammar of the Hittite Language. Part 1. Reference Grammar, Winona Lake 2008.