Chcielibyśmy przedstawić Wam, specjalnie z okazji Dnia Kobiet, wyjątkową boginię chtoniczną – tytanidę Hekate (Ἑκάτη, ‘Działająca z daleka’). Jej kobiecość wcale nie przeszkadzała wielkiej potędze i wyjątkowej roli, jaką mogła odgrywać w umysłach antycznych. Kult na pewno jest archaiczny i może pochodzić z południowo-zachodniej części Azji Mniejszej. W Teogonii Hezjoda znajduje się jej pochwałę – co sugeruje obecność tego bóstwa w Beocji – oraz przekaz uznający ją za córkę Asterii i Persesa, tym samym zaliczamy ją do pokolenia tytanów. W tym miejscu pojawia się już jej pierwsza i zarazem jedna z największych niezwykłości, otóż wyłania się pytanie, dlaczego nie została strącona do Tartaru wraz z innymi Tytanami po objęciu władzy przez syna Kronosa? Dlaczego Zeus nie dość, że pozwolił jej aktywnie uczestniczyć w nowym porządku olimpijskim, to jeszcze „pozwolił” na rozszerzenie jej kompetencji? Może taki był głos Losu i Przeznaczenia, może miał Zeus w tym większy, ukryty cel, czy może nie był wystarczająco potężny, aby zrzucić do Tartaru Hekate? Ta ostatnia teza wydaje się być niezwykłą, ale jednak dość prawdopodobną, należy tylko prześledzić rozwój atrybutów bogini i samego jej charakteru. Początkowo była życzliwa ludziom i nie posiadała dwojakiej natury kontrastu, tak popularnej u greckich bogów. Za przykład najprościej przedstawić Apollona, patrona sztuki i piękna, a zarazem boga zarazy, który z dala godzi niechybnie. Hekate zawsze miała słuchać zanoszonych do niej próśb i otaczała swoją opieką wiele aspektów z życia, była bóstwem uniwersalnym. Modlili się do niej rybacy o dobry połów, małżeństwa o dobry poród, pasterze o rozrost trzody. Ofiarowała cenne dary bogactwa, zwycięstw sportowych i militarnych, biegłości w jeździectwie i rybołówstwie oraz umiejętności dobrego wychowania dzieci. Tym samym dzieliła niektóre aspekty z takimi bóstwami jak Artemida i Apollo.

Z czasem jej charakter zaczął podlegać zmianom i zaczęto traktować ją jako bóstwo opiekuńcze praktyk magicznych i czarów. Zawładnęła mocą podziemną stając się strażniczką i panią upiorów. Przedstawiano ją z pochodniami lub biczem i pochodnią wraz ze sforą psów podziemnych. Z pochodnią przedstawia ją już Apollodor, kiedy wymienia ją jako biorącą udział w Gigantomachii, podczas której miała zabić Klitiona. Dała początek czarom. Późniejsze tradycje uważają ją nawet za matkę Kirke, ciotkę Medei. Czczono ją przy drogach jako Hecate Enodios („Hekate Przydrożna”), a zwłaszcza przy rozdrożach jako Hecate Trioditis („Hekate Trójdrożna”). Rozdroża dróg w tradycji mają emanować aurą sprzyjającą czarom. Składano jej tam ofiary z psiego mięsa. Ponieważ jej przydrożne wizerunki przedstawiały ją jako trzypostaciową, nazywano ja Tergemina Hecate, „Troista”. Tutaj objawia się jej władza na ziemi pod postacią Artemidy, na niebie pod postacią Selene i w podziemiu pod postacią Hekate – jednoczesna dziewczyna, kobieta i staruszka. W mitologii modlił się do niej zawsze ktoś pragnący uzyskać określony efekt magiczny, e.g. Medea wzywa na pomoc Hekate, aby uśpić smoka strzegącego złotego runa. Zresztą Medea w mitologii przedstawiana jest jako kapłanka Artemidy-Hekate, podobnie jak Ifigenia w kraju Taurów.

W tych wszystkich przedstawieniach rysuje się nam omnipotencja Hekate, jej wzniosłość i możliwość niepodlegania bogom olimpijskim. Nie dość, że w Eneidzie przedstawiona jest jako Pani Tartaru, to odegrała znaczącą rolę w micie o Demeter i Persefonie. Właśnie Hekate, jako jedyna z istot niebiańskich mówi Demeter, że jej córka została porwana. Tylko ona odważyła się zdradzić intrygę Zeusa, kiedy wszyscy inni bali się powiedzieć zrozpaczonej matce prawdę. Również Hekate pomogła jej zejść do Hadesu. Magia  ścierania się w greckiej kulturze racjonalności z irracjonalnością ma wielką moc. Działaniami magicznymi można wpływać na rzeczywistość, nawet wbrew boskim planom. W Atenach składano jej ofiary po dniach uważanych za apophrades ‘przeklęte’, które można uważać za pozostałość obrzędów w przeszłości służących neutralizacji groźnej siły zmarłych. Hekate przez wszystkie czasy była boginią tajemniczą, osnutą mrokiem. Potężną władczynią magii, która być może nie musiała podlegać władzy Zeusa.

Na koniec chcemy pokazać Wam pierwszy hymn orficki, który stanowi apostrofę do Hekate i w wyjątkowy sposób podkreśla jej wszechwładzę. Tłumaczenie Emilii Żybert.

Wzywam Hekate wędrowną, trójdrożną, najmilszą boginię,

ziemska, niebiańską i morską, w peplosie o barwie szafranu,

tę, co z duszami umarłych szaleje bakchicznie, mogilną,

córkę Persesa, co kocha samotność i łanie miłuje,

w pieczy mającą ogary, śródnocną, niezłomną królową,

która poprzedza ryk zwierząt, z wyglądu niepokonaną,

w szatach rozwianych, co byków jest pogromczynią, władczynię

posiadającą klucze do wrót całego wszechświata,

nimfę, piastunkę niemowląt, boginię po górach biegnącą,

prosząc, by ona, dziewczęca, przybyła do świętych obrzędów

i bukolosa – łaskawa, z sercem zawsze radosnym. 

Patryk Czyżewski

 

BIBLIOGRAFIA

Apollodor, Biblioteka opowieści mitycznych (Bibliotheke), tł. T. Mojsik, ISKŚiO UWr, Wrocław 2018.

Boedeker D., Hecate: A Transfunctional Goddess in the Theogony, [w:] „Transactions of the American Philological Association” (1974-2014), 113, 1983, s. 79-93.

Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, red., J. Łanowski, Wydawnictwo Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.

Hezjod, Narodziny Bogów (Theogonia); Prace i dni; Tarcza, tł. J. Łanowski, Wydawnictwo Prószyński i Sk-a, Wrocław 1999.

Hymny orficki, tł. E. Żybert, red. J.Sokolski, Wrocławskie Wydawnictwo Naukowe, Wrocław 2002.

Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 1997.

Lengauer W., Religijność starożytnych Greków, PWN, Warszawa 1994.

Parandowski J., Mitologia, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987.

Wergiliusz, Eneida, tł. Z. Kubiak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.